|
SOCIJALISTIČKO
SAMOUPRAVLJANJE
KAO PARADIGMA ISTINSKOG DRUŠTVENOG PROGRESA
Tema
naučnog
skupa, u čijem težištu je “participativna demokratija”,
pruža nam priliku da govorimo i o socijalističkom
samoupravljanju kao paradigmi istinskog društvenog progresa.
Najpre
se moramo suočiti sa pitanjem: Šta je istinski društveni
progres ?
Nažalost,
na postavljeno pitanje nije moguće dati jednoznačan I
opšteprihvatljiv odgovor. Ovo zbog toga što različiti
ideološki I nacionalni pokreti, interesne grupe I
organizacije, koje imaju različite globalne, regionalne ili
državne interesa, odgovaraju na postavljeno pitanje vodeći
računa, pre svega, o svojim užim klasnim, ekonomskim,
političkim I nacionalnim interesima. Ako se tome dodaju
brojna unutrašnja I spoljnja ograničenja, sa kojima su
naročito suočeni mali I nerazvijeni, među koje spadaju I sve
novonastale državice posle razbijanja SFRJ, čitava stvar
postaje još složenija. Kada je reč o unutrašnjim faktorima,
koji deluju kao snažno ograničenje, onda treba posebno
istaći da je ogromna većina građana opsednuta
egzistencijalnim problemima, što ih primorava da redukuju
svoje kriterijume o ukupnosti kvaliteta života,
svodeći ih na golo preživljavanje. To je jedna od
osnovnih karakteristika sadašnjeg društvenog ambijenta na
prostorima bivše Jugoslavije. Ako, pak, govorimo o spoljnjim
ograničenjima, koja se ogledaju u snažnim ekonomskim,
političkim pa I vojnim pritiscima na male I nerazvijene,
onda je situacija još teža. Drugim rečima, ni dominantne
društvene snage, u malim I nerazvijenim zemljama, nisu danas
u situaciji da slobodno I samostalno biraju najbolji put
svog unutrašnjeg društvenog razvoja. Ta neprijatna I
nedemokratska istina se može u javnosti I u naučnim
krugovima prikrivati I ublažavati ali se ne može negirati.
Bez obzira na ograničenja na koja smo ukazali,
progresivne snage čovečanstva su u obavezi da stalno
pronalaze najefikasnije metode borbe za demokratizaciju I
humanizaciju odnosa među ljudima, narodima I državama. Boric
za istinski društveni progres nikada neće prihvatiti
stanovište desnice da je liberalni kapitalizam, koji je
zasnovan na dominaciji privatne svojine bez ograničenja,
koji okamenjuje podelu društva na eksploatatore I
eksploatisane, sistem društveno-ekonomskih I političkih
odnosa za sva vremena I da, navodno, predstavlja kraj
političke istorije ?! Takvu nenaučnu I
anticivilizacijsku paradigmu razvoja društvenih odnosa
levičari nkada neće prihvatiti.
Istinski društveni progres,
može biti samo onaj koji:
U oblasti demokratizacije I humanizacije društvenih
odnosa -stalno povećava ljudska prava I slobode,
socijalnu pravdu, jednakost I ravnopravnost, jača ulogu UN
kao institucije ravnopravnih, vodi politiku mira, sprečava
sve vrste ekonomskih, političkih I vojnih pritisaka velikih
na male I nerazvijene itd.
U oblasti prirodnih nauka I tehničko-tehnološkog
razvoja-služi stalnom poboljšanju uslova I kvaliteta
života, racionalnoj upotrebi prirodnih resursa, očuvanju
životne sredine I sprečavanju zloupotrebe
tehničko-tehnološkog razvoja u nehumane I agresivne svrhe.
U oblasti ekonomskog razvoja-zalaganje za
ekonomsku uspešnost međunarodne zajednice kao celine I svake
njene članice pojedinačno, obezbeđenje ravnopravne ekonomske
saradnje u svetu, uz stalno nastojanje da se smanjuju
razlike u stepenu razvijenosti zemalja, sprečavanje da
potrošnja bude u funkciji stvaranja profita u korist bogatih
na račun nerazvijenih I siromašnih, već obrnuto, favorizuje
ekonomsku politiku u kojoj će proizvodnja biti u funkiji
racionalne, zdrave I pravedne potrošnje, koja izbegava
negativna obeležja I posledice tzv. potrošačkog društva.
Cilj, na opisani način shvaćenog istinskog
društvenog procesa bi trebalo da bude:
prosperitetno, pravedno, besklasno društvo slobodnih,
dostojanstvenih I ravnopravnih ljudi, naroda I država, u
kome se ostvaruje ekonomska uspešnost zasnovana na
dominaciji kolektivnih oblika svojine, bez eksploatacije I
raslojavanja na bogate I siromašne. Lako je uočiti da
ponuđeni odgovor predstavlja idejno stanovište
istinske levice, koje najdoslednije zastupaju
komunisti.
Nažalost, vidimo da su danas u svetu dominantni upravo
suprotni procesi. Svedoci smo zloupotrebe
tehničko-tehnološkog razvoja u nehumane I agrsivne svrhe,
raubovanja prirodnih resursa I zagađenja životne sredine,
ekonomskog podčinjavanja I stalnog povećanja jaza između
razvijenih I nerazvijenih, kao I političkih pritisaka I
kulturnog porobljavanja naroda. Za razliku od levice,
desnica, kao pobornik liberalnog kapitalizma, drugačije
odgovara na postavljeno pitanje o istinskom društvenom
progresu, ističući kao svoj cilj slobodu, ravnopravnost i
građanska prava, zasnovane na dominaciji privatne
svojine bez ograničenja, koja se proglašava za svetinju I
osnovu ekonomske uspešnosti. Iz tako postavljenog
osnovnog cilja desnica definiše I sprovodi svoju politiku u
svim oblastima života. To ima za posledicu neravnopravnost,
nepravdu, nejednakost I konfliktnost, kako na globalnom
svtskom nivou, tako I u okviru pojedinačnih država.
Pomenimo i pobornike kapitalizma sa »humanim« likom,
za koji se zalaže tzv. umerena levica. I njen je
cilj sloboda, ravnopravnost i građanska prava, zasnovani
na dominaciji privatne svojine kao osnove ekonomske
uspešnosti, uz nešto humaniju socijalnu politiku u odnosu na
desnicu. Dok komunisti optužuju desnicu i
pseudolevicu za klasno raslojavanje, eksploataciju,
nepravdu i nejednakost u svim oblastima života, dotle
desnica i svi ostali pobornici liberalnog kapitalizma,
koristeći samo neka negativna iskustva bivših
socijalističkih zemalja, pored ostalog, zameraju
komunistima ekonomsku neuspešnost kao posledicu primene
sistema društveno-ekonomskih odnosa zasnovanih na
dominaciji kolektivnih oblika svojine. Umerena levica,
koju komunisti često nazivaju pseudolevicom, zato
što nastoji pomiriti rad i kapital, ali gotovo
uvek na štetu interesa rada, samo prividno prestavlja treću
alternativu (nešto treće), zato što je ,zapravo, reč samo o
jednom od modaliteta kapitalističkih društveno-ekonomskih
odnosa, zasnovanih na dominaciji privatne svojine i
nešto blažoj eksploataciji radnika od strane kapitalista. To
praktično znači da pri izboru najboljeg puta, koji
omogućava istinski društveni progres (“tranzicija
i liberalni kapitalizam, socijalističko samoupravljanje ili
nešto treće”)
ključnu ulogu ima OBLIK SVOJINSKIH ODNOSA.
Znači da se ovde radi o jednom od najvažnijih dijalektičkih
obeležja civilizacijskog hoda, koji se odvija uz stalno
sukobljavanje pobornika različitih klasnih, ideoloških,
političkih I ekonomskih interesa, koje zastupaju različite
društvene klase I slojevi. U tako shvaćenom prostoru, u kome
se sukobljavauju interesi vlasnika mega kapitala i RADNIČKE
KLASE, koju čine svi radni I stvaralački slojevi
društva, svi koji su istinski privrženi slobodi,
jednakosti, socijalnoj pravdi I ravnopravnosti među ljudima,
narodima I državama, imaju obavezu da INTENZIVIRAJU
PLODOTVORNU KLASNU BORBU, primerenu savremenim društvenim
uslovima, kako bi se sprečila namera naših klasnih
protivnika da društveni odnosi za sva vremena ostanu
okamenjeni na PODELI NA EKSPLOATATORE I EKSPLOATISANE.
CILJ KLASNE BORBE TREBA DA BUDE SAMOUPRAVNI
SOCIJALIZAM, oslobođen svih zabluda I nedoslednosti
samoupravnih društveno-ekonomskih I političkih odnosa kakve
smo, sa menje ili više uspeha, gradili za vreme SFRJ.
Šta su danas dominantne karakteristike društvenih
procesa I odnosa snaga na globalnom svetskom nivou,
najupečatljivije govore upravo procesi tzv. globalizacije I
tranzicije. Jasno se vidi ko ovim procesima upravlja, šta su
osnovni ciljevi, ko iz toga izvlači največu ekonomsku I
svaku drugu korist, a ko su najveći gubitnici. Opet je reč o
klasno suprotstavljenim interesima vlasnika kapitala I
poniženih I eksploatisanih.
Cilj društvenih snaga koje su danas na vlasti u bivšim
socijalističkim zemqama, obilato podupiranih spolja, je
restauracija kapitalizma, koja je već privedena kraju I koja
se dominantno sprovodi putem pljačkaške privatizacije
čije
negativne posledice svi vidimo. Urušavanje nacionalnih
privreda, klasno raslojavanje, nezaposlenost, konfliktnost
I kriminalizacija društva, gubljenje suvereniteta I
kolonijalna zavisnost itd. Svi navedeni retrogradni procesi
predstavljaju dominantne karakteristike onoga što se danas
naziva tranzicijom.
Konačno možemo postaviti pitanje: Koji su to ključni
argumenti koji idu u prilog samoupravljanju kao najboljem
putu istinskog društvenog progresa ?
Uprošćeno rečeno, SAMOUPRAVLJANJE u svom
najpozitivnijem značenju, predstavlja oblik društvenih
odnosa u kojima se nastoji uključiti u procese neposrednog
odlučivanja, u svim oblastima života, što većeg broja
članova društva, uz nastojanje da se istovremeno ostvaruje
ekonomska uspešnost, racionalnost I efikasnost, primenom
materijalne stimulacije I moralne motivacije svih članova
društva. To je istovremeno I najbolji put istinske
demokratizacije I humanizacije društvenih odnosa u svojoj
ukupnosti.
U dosadašnjoj praksi samoupravljanje se pojavljuje u
različitim oblicima I oblastima života, počevši od brojnih
pozitivnih I negativnih iskustava tzv. lokalne samouprave,
kao dela političkog sistema vlasti, preko participativne
demokratije (samoupravljanja) koja se primenjuje u privredi
nekih kapitalističkih država, pa do pozitivnih I negativnih
iskustava socijalistističkog samoupravljanja, koje
smo primenjivali za vreme SFRJ.
Kada je reč o lokalnoj samoupravi, pozitivna
iskustva su uvek vezana za neposredno odlučivanje građana
o važnim životnim pitanjima, a negativna za tzv.
decentralizaciju vlasti, u okviru koje je neposredno
odlučivanje građana, uglavnom, marginalizovano.
Jačanje participativne demokratije u
kapitalističkim zemljama, svakako predstavlja pozitivan
društveni proces, koji humanizuje radne odnose I doptinosi
demokratizaciji društva u celini. Međutim,
participativno samoupravljanje ne sadrži pravo radnika
da značajnije učestvuju u odlučivanju o raspodeli ostvarenog
dohotka kao ni o mnogim drugim pitanjima iz radnog odnosa.
Ipak, ohrabruje činjenica da se participativna prava
radnika, iako sporo I mukotrpno, postepeno
povećavaju, što nas navodi da postavimo logično pitanje:
Kuda se to zaputio proces postepenog povećavanja prava
radnika u okviru tzv. participativnog samoupravljanja ?
Logičan I jedino mogući odgovor glasi: Proces stalnog
povećavanja prava radnika, kao rezultat dugotrajne I
mukotrpne klasne borbe, teži svom logičnom
dijalektičkom ishodištu, SAMOUPRAVLJANJU u okviru
koga svi zaposleni učestvuju u odlučivanju o uslovima I
rezultatima svog tekućeg I minulog rada.
Izneti zaključak se može dokazati I ako se ovom pitanju
priđe sa stanovišta NAUČNE ORGANIZACIJE RADA. Naime,
u TEORIJI NAUČNE ORGANIZACIJE se mogu prepoznati tri
koncepta organizacije, koji se razlikuju po jednom od svojih
najznačajnijih obeležja tj. po tome kakav položaj ima
radnik u organizaciji, pa imamo:
1. Radnik se posmatra kao objekat organizacije
Od radnika se zahteva što veća produktivnost zasnovana na
raznim oblicima prinude I materijalne stimulacije. Radnik
nema nikakva prava osim mukotrpne sindikalne borbe za
poboljšanje uslova rada I povećanja plate;
2. Radnik se posmatra kao subjekat u organizaciji
Kritičari organizacije u kojoj radnik ima status objekta
ističu da je ona nehumana zato čto čoveka ponižava i fizički
i psihički iscrpljuje, ali i neracionalna jer radnik može i
bolje i više ako je pored materijalne stimulacije i
moralno motivisan za veću produktivnost i bolje
rezultate. Danas se na tim principima razvija
paticipativno samoupravljanje u mnogim državama sveta;
3. Samoupravna organizacija u kojoj radni čovek,
neposredno i preko svijih samoupravnih organa, odlučuje o
svim pitanjima uključujući i raspodelu ostvarenog dohotka.
Zastupnici samoupravne organizacije, kritikujući
organizaciju u kojoj se radnik posmatra kao subjekat,
ali bez prava da odlučuje o raspodeli ostvarenog dohotka,
kažu da se na taj način radnicima uzima i telo i duša,
a sve zarad ostvarivanja što većeg profita kapitalista.
Zato oni ističu da se uočeni nedostatak neoklasične škole
organizacije može otkloniti samo doslednom primenom
samoupravne organizacije, kao najboljeg i najhumanijeg
oblika organizovanja ljudi u procesu rada.
Četrdesetogodišnje iskustvo primene samoupravne
organizacije u SFRJ bilo je opterećeno raznim
nedoslednostima i neracionalnostima kao što su: prisustvo
etatističkog karaktera samoupravljanja, hipertrofiranost
procedura i postupaka samoupravnog odlučivanja, nejasna
granica između samoupravljanja i rukovođenja procesom rada
itd. Međutim, bilo je mnogo i pozitivnih iskustava, naročito
u onim radnim kolektivima i društvenim sredinama u kojima su
tzv. subjektivne snage uspešno vršile svoju društvenu ulogu.
Zato se imperativno nameće potreba detaljne analize perioda
primene socijalističkog samoupravljanja kao celovitog
sistema društveno-ekonomskih i političkih odnosa, kako bi se
utvrdilo šta su tu bila pozitivna a šta negativna iskustva i
kako bi samoupravljanje, oslobođeno neracionalnosti,
zabluda i nedoslednosi, doživelo svoju renesansu.
Na kraju, možemo izneti ocenu: Ako je autokratski
sistem vladavine društvom najjednostavniji ali i
najnedemokratičniji, onda je samoupravljanje najsloženiji
ali i najdemokratičniji i najhumaniji sistem
društveno-ekonomskih i političkih odnosa. Drugim rečima,
nema istinskog društvenog progresa, niti istinske
demokratizacije i humanizacije društva, bez socijalističkog
samoupravljanja. Zato, kako kaže naš veliki pesnik i
filozof Petar Petrović Njegoš:
“Neka
bude borba (klasna) neprestana”-sve
do ostvarenja besklsnog komunističkog društva.
Zagreb, 24. Novembra. 2007 godine. Mr.Svetozar
Markanović
Predsednik CK JK |
